Vændi á Íslandi í ljósi breytinga á almennum hegningarlögum

Í dag flutti ég ræðu og sat svo fyrir svörum á málþingi sem Lögrétta, félag laganema við Háskólann í Reykjavík, stóð fyrir.  Yfirskrift fundarins var ,,Vændi á Íslandi í ljósi breytinga á almennum hegningarlögum.” Ræðumenn á fundinum ásamt mér voru Kolbrún Halldórsdóttir, þingmaður Vinstrihreyfingarinnar græns framboðs, og Jón H. B. Snorrason, aðstoðarlögreglustjóri.

Í ræðu minni á fundinum lýsti ég því hversu vandað frumvarp dómsmálaráðherra, Björns Bjarnasonar, um endurskoðun á kynferðisbrotakafla almennra hegningarlaga var, en frumvarpið var samið af Ragnheiði Bragadóttur, prófessor í refsirétti við Háskóla Íslands.

Endurskoðun á kynferðisbrotakaflanum var vandasamt verk og því var mikilvægt að vandað væri til verka.  Grundvallarreglur réttarríkisins krefjast þess að stöðugleiki ríki í réttarframkvæmd, ekki síst þegar refsiheimildir eru annars vegar.  Tel ég, eins og áður segir, að vel hafi tekist til og eiga þeir sem að málinu standa að mínu mati hrós skilið fyrir.

xxxxx

Á fundinum lýsti ég því yfir að ég hefði orðið fyrir nokkrum vonbrigðum með þá umfjöllun sem þetta frumvarp, sem nú er orðið að lögum, hefði hlotið á síðustu vikum, einkum í fjölmiðlum, en í því fólgst heildarendurskoðun á kynferðisbrotakafla almennra hegningarlaga.

Fyrir þá sem ekki fylgjast með störfum Alþingis frá degi til dags mætti ætla, miðað við fréttaflutning af málinu, að með samþykkt frumvarpsins hafi Alþingi fyrst og fremst verið að lögleiða vændi á Íslandi.  Hafa sumir stjórnmálamenn, einkum Atli Gíslason frambjóðandi Vinstrihreyfingarinnar græns framboðs á Suðurlandi, reynt að einskorða hina pólitísku umræðu við vændisþátt frumvarpsins með því að setja fram þá spádóma að innan tíðar muni spretta upp svokölluð “rauð hverfi” í kjölfar samþykktar þess.  Slíkur málflutningur er að mínu mati villandi og ómálefnalegur.

Sú endurskoðun á kynferðisbrotakaflanum sem ráðist var í fjallar nefnilega ekki nema að litlum hluta um vændi.  Þvert á móti var um að ræða heildarendurskoðun á kynferðisbrotakafla hegningarlaganna sem hafði það að meginmarkmiði að auka mjög réttarvernd þolenda allra kynferðisbrota, ekki síst barna.

Í ljósi þess er ástæða til að rifja upp hvaða nýmæli lögin mæla fyrir um en þau eru eftirfarandi:

1.  Að hugtakið nauðgun sé rýmkað mjög frá því sem nú er og að refsing verði þyngd verulega frá því sem nú er, þ.e. fangelsi frá 1 ári og allt að 16 árum, í stað fangelsis allt að 6 árum.

2.  Að lögfesta ákvæði um nokkur atriði sem verka skuli til þyngingar við ákvörðun refsingar fyrir nauðgun. Eitt þeirra er ungur aldur þolenda.

3.  Að lögfesta almennt ákvæði um refsiábyrgð vegna kynferðislegrar áreitni.

4.  Að lögfesta ákvæði um ítrekunaráhrif þannig að ítrekunartengsl verði á milli allra kynferðisbrotanna. Fyrri dómur fyrir kynferðisbrot getur þá leitt til refsihækkunar ef dómþoli gerist sekur um kynferðisbrot á ný.

5.  Að mæla fyrir um að refsing fyrir samræði og önnur kynferðismök við barn yngra en 14 ára verði þyngd og að refsimörkin verði hin sömu og fyrir nauðgun, þ.e. fangelsi frá 1 ári og allt að 16 árum.

6.  Að lögfesta yrði ákvæði um heimild til refsilækkunar eða refsibrottfalls þegar sá sem gerist sekur um samræði eða önnur kynferðismök gagnvart barni yngra en 14 ára er sjálfur á svipuðum aldri og þroskastigi og barnið.

7.  Að upphaf fyrningarfrests kynferðisbrota miðist við 18 ára aldur brotaþola, en ekki 14 ár eins og nú er. Refsihámark fyrir kynferðislega áreitni gegn börnum verði hækkað þannig að brot gegn yngstu börnunum fyrnist á lengri tíma en samkvæmt núgildandi lögum og að alvarlegustu kynferðisbrot gegn börnum verði ófyrnanleg.

8.  Að ákvæði um niðurfellingu refsingar fyrir tiltekin kynferðisbrot ef aðilar sem mökin hafa gerst á milli halda áfram sambúð, taka upp óvígða sambúð eða ganga í hjónaband falli niður.

9.  Að ákvæði 1. mgr. 206. gr. um refsingu fyrir að stunda vændi sér til framfærslu falli niður. Þess í stað verði lögfest ákvæði um refsinæmi þess að bjóða fram, miðla eða óska eftir kynmökum við annan mann í opinberum auglýsingum.

Eins og sjá má af þessari upptalningu þá fela hin nýju lög í sér verulegar réttarbætur fyrir þolendur kynferðisbrota frá því sem nú er og varða miklu fleiri þætti en einungis vændi.  Í ljósi hennar geta menn síðan velt því fyrir sér með sjálfum sér hvort þeir telji að fókusinn í umfjöllun um þetta mál hafi verið rétt stilltur.

xxxxx

Ef einungis er horft til þeirrar breytingar sem gerð var á vændisákvæðinu þá var því breytt á þann veg að það að stunda vændi sér til framfærslu var gert refsilaust.

Eftir stendur hins vegar áskilnaður um að sá sem hefur atvinnu eða viðurværi sitt af vændi annarra skuli sæta fangelsi allt að 4 árum.

Með öðrum orðum gerir breytingin ráð fyrir því að vændi til framfærslu sé gert refsilaust, en að áfram sé lögð refsing við milligöngu.  Melludólgum er því eftir sem áður ekki sýnd nein vægð.

Til þess að setja þetta í samhengi er nauðsynlegt að rifja það upp að samkvæmt eldra vændisákvæði almennra hegningarlaga, þ.e. 1. mgr. 206. gr., varðaði það fangelsi allt að 2 árum að stunda vændi sér til framfærslu.

Samkvæmt ákvæðinu var vændi ekki refsivert nema gerandinn stundaði það sér til framfærslu.  Það var því ekki nægilegt til refsinæmis að hafa kynmök gegn borgun í eitt eða nokkur skipti.  Þessi háttsemi þurfti að hafa verið stunduð í það ríkum mæli að endurgjald fyrir hana væri verulegur hluti af framfærslu viðkomandi, hvort sem það var eina tekjulind hans eða aðaltekjulind eða a.m.k. það umfangsmikil tekjulind að það munaði verulega um það endurgjald sem fékkst fyrir vændið í framfærslu þess sem það stundaði.  Vændið var því ólögleg og refsiverð leið til framfærslu.

Það mátti því leiða þá reglu út af vændisákvæðinu eins og það var í almennum hegningarlögum að vændi hafi verið löglegt, að minnsta kosti upp að vissu marki.  Af þeirri ástæðu er hæpið að tala um að Alþingi hafi með breytingunni á almennum hegningarlögum nú verið að lögleiða vændi

Rökin sem færð eru fyrir því í frumvarpinu að gera það refsilaust að stunda vændi eru ekki flókin.

Fyrir það fyrsta má nefna að fram að samþykkt frumvarpsins var Ísland eina Norðurlandaþjóðin sem hafði ákvæði í sinni löggjöf sem kvað á um refsinæmi vændis.

Meginröksemdin fyrir breytingunni var hins vegar sú að þeir sem hafa viðurværi sitt af sölu kynlífs eru í flestum tilvikum illa settir andlega, líkamlega og félagslega.  Þeir séu yfirleitt þolendur sjálfir, t.d. vegna fátæktar, fíkniefnaneyslu eða kynferðislegrar misnotkunar, en samkvæmt upplýsingum frá Stígamóta hafa 65-85% kvenna sem stunda vændi orðið fyrir einhvers konar kynferðislegu ofbeldi.  Þessi afstaða byggist á því sjónarmiði að vændi tengist í lang flestum tilvikum neyð og því sé nær að veita seljandanum félagslega, læknisfræðilega og jafnframt fjárhagslega aðstoð í stað þess að refsa honum.

Í skýrslu nefndar dómsmálaráðherra, sem falið var að gera tillögur um úrbætur vegna kláms og vændis, frá 16. apríl 2002, kom fram að nefndin teldi að afnema ætti þágildandi ákvæði 1. mgr. 206. gr., þannig að sala á kynlífi væri refsilaus.  Markmiðið með slíkri breytingu var ekki að hvetja til vændis eða að leggja til lögleiðingu þess.

Þvert á móti var markmiðið það að hjálpa einstaklingum sem hefðu mátt þola erfiðar aðstæður í stað þess að refsa þeim.  Þeir þyrftu þá ekki að óttast málshöfðun ef þeir tækju ákvörðun um að kæra ofbeldisverk sem að þeim hefði beinst, þeir yrðu líklegri til að bera vitni í málum gegn milliliðunum og viljugri til þess að leita sér aðstoðar bæði hjá félagsþjónustu og heilbrigðiskerfinu.

Þetta er kjarninn í þeim röksemdum sem búa að baki nýsamþykktum breytingum á vændisákvæðinu.

xxxxx

Á síðustu misserum hefur farið fram mikil umræða um það hvort lögfesta ætti á Íslandi vændisákvæði sambærilegt því sem finna má í sænskum lögum, sem mælir fyrir um það að kaup á vændi skuli gerð refsiverð, en salan skuli vera refsilaus.

Í nefndaráliti okkar sem sæti eigum í allsherjarnefnd útskýrðum við afstöðu okkar til ,,sænsku leiðarinnar”.  Í nefndarálitinu segir:

,,Sú leið hefur þó þá ótvíræðu annmarka að hún færir vændið af götunum niður í undirheimana og að einhverju leyti inn á veraldarvefinn og gerir það þannig ósýnilegra.  Um leið verður erfiðara að ná til þeirra sem hafa milligöngu um það.  Slíkt mundi hafa í för með sér aukningu á eftirliti lögreglu með brotum sem engir kærendur væru að.  Nefndir bendir á að vændi er félagslegt vandamál og efast verður um að það verði leyst með refsingum.  Niðurstaða nefndarinnar varð því sú að leggja þá breytingu að gera kaup á vændi refsinæm ekki til að svo komnu máli.”

Nágrannaþjóðir okkar í Skandinavíu, Danmörk, Noregur og Finnland hafa ásamt mörgum þjóðum á meginlandi Evrópu, um nokkurt skeið fjallað um það hvort rétt sé að lögfesta ákvæði sambærilegt því sem Svíar lögfestu árið 1999.  Af einhverjum ástæðum hefur ekkert þessara landa ákveðið að fara þá leið, frekar en við Íslendingar, þrátt fyrir miklar umræður og nákvæmar úttektir sérfræðinga á kostum hennar og göllum.

xxxxx

Þrátt fyrir áhyggjur Atla Gíslasonar verð ég að segja að ég hef ekki áhyggjur af því að nýleg breyting á vændisákvæði almennra hegningarlaga leiði til þess að vændi aukist á Íslandi eða að hér spretti upp rauð hverfi, eins og haldið hefur verið fram. 

Þvert á móti tel ég að sú leið sem farin var, að afnema refsinæmi vændis, sé til þess fallin að rétta þeim leiðst hafa af einhverjum ástæðum út í vændi og eiga við þau vandamál að stríða sem ég hef hér lýst, hjálparhönd.

Sú leið er mannúðlegri en sá kostur að refsa þeim sem stunda slíka starfsemi.  Hún er frekar til þess fallin að fjölga kærum vegna kynferðisofbeldisverka og sakfellingum gagnvart þeim sem reyna að hagnast á líkama og bágri stöðu annarra.

Sigurður Kári.